Cultuurparticipatie van mensen in armoede: moeilijk bereikbare groepen bestaan niet
Deelname aan cultuur is een grondrecht. Investeren in cultuur is belangrijk voor het inclusiever en duurzamer maken van onze samenleving. Cultuur zorgt namelijk voor inclusiviteit, creativiteit, innovatie, en verbinding in een wereld gekenmerkt door verstedelijking, digitalisering, migratie, en groeiende socio-economische ongelijkheden (UNESCO, 2022). Voor maatschappelijk kwetsbare individuen kan deelnemen aan culturele activiteiten enorm veel betekenen: op een laagdrempelige en plezierige manier opnieuw deelnemen aan de samenleving. Deelnemen aan cultuur zorgt ervoor dat mensen in armoede afstand kunnen nemen van chronische stress, zelfvertrouwen opbouwen, talenten ontwikkelen, en een sociaal netwerk kunnen uitbouwen (Netwerk tegen Armoede, 2021). Cultuureducatie heeft een positieve impact op allerlei vaardigheden zoals het kritisch denkvermogen, creatieve en sociale vaardigheden (UNESCO, 2022). Bovendien kan deelname aan culturele activiteiten een katalysator zijn voor het bereiken van bredere maatschappelijke doelstellingen (o.a. onderwijs, werk, het verbeteren van de Nederlandse taal) (Welzijnszorg, 2022).
Ondanks het belang van het toegankelijker maken van cultuur voor iedereen in de samenleving, kan de helft (47%) van de Vlamingen in een kwetsbare positie zich niet veroorloven om wekelijks een klein bedrag uit te geven aan persoonlijke behoeftes van ontspanning of om regelmatig te participeren aan culturele activiteiten zoals film en concerten (KU Leuven, VRT, 2021). Cultuuraanbieders bereiken nog te vaak enkel een elite publiek. Ook cultuuraanbieders die bepaalde initiatieven opzetten (bv. het aanbieden van gratis activiteiten, het actief inzetten op digitalisering/marketing van hun activiteiten) blijven moeilijkheden ondervinden in het bereiken van maatschappelijk kwetsbare groepen. Dit heeft meestal te maken met het gebrek aan visie over participatie en een beperkte kennis over participatiedrempels waar mensen in armoede op botsen. Het Netwerk tegen Armoede wil die visie en kennis overbrengen om zo het recht op cultuur voor iedereen te garanderen. Dit doet ze aan de hand van basiswerk, vormingswerk en beleidswerk. Via basiswerk en sociale dienstverlening leiden onze61 verenigingen mensen in armoede toe naar cultuur en andere vrijetijdsactiviteiten. Onder vormingswerk valt een jaarlijkse tweedaagse vorming voor cultuuraanbieders, en vormingen en intervisies op maat. Bekijk onze vormingspagina. Ons beleidswerk wordt gestuurd vanuit ervaringsdeskundigheid, en omvat advies op decreetswijzigingen in de cultuursector (o.a. verdwijnen participatiedecreet, optimalisatie van het bovenlokaal cultuurdecreet).
“Kunst kan een uitweg zijn in uw dagelijkse sleur omdat kunst iets bijbrengt of toevoegt aan uw dag, aan u week, aan uw moment.”
“Mijn ouders wouden vroeger niet dat ik ergens naartoe ging omdat zij een beperkt budget hadden. Dus ja, ik had toen de mogelijkheid niet om naar een kunstacademie te gaan. Terwijl ik dat wel al wou als kind. Maar ik vind niet dat je, je dromen moet opgeven. Je kan op latere leeftijd nog altijd van kunst ontdekken, en daar iets mee doen. Ik ben zelf ook op latere leeftijd naar de kunstacademie gegaan. Daar heb ik het materiaal leren kennen. Daar heb ik andere mensen leren kennen en gezien wat anderen doen met dat materiaal. Dat inspireert je. En jij zal op jouw beurt ook anderen inspireren. Dat is het boeiende aan zo'n traject.”
Participatie is het codewoord
Het Netwerk tegen Armoede focust sterk op ervaringsdeskundigheid en participatie van mensen in armoede. Participatie betekent veel meer dan ervoor zorgen dat mensen in armoede het aanbod kennen, of éénmalig worden toegeleid naar een gratis aanbod. Participatie betekent voortdurend kritisch nadenken over de toegankelijkheid van het eigen aanbod, vindplaatsgericht werken, actief inspraak geven aan mensen in armoede over het aanbod, en investeren in nazorg en het blijven incorporeren van feedback over het aanbod. Dit kan alleen maar door een gelijkwaardige samenwerking op te zetten met sociale partnerorganisaties, waarbij zowel de cultuuraanbieder als de sociale partnerorganisatie verantwoordelijkheid opnemen in het toegankelijker maken van cultuur voor mensen in armoede. Participatie kan nooit gerealiseerd worden met een afvinklijst of een éénmalig impulsproject, maar gaat om duurzame processen waarbij menselijk contact en een vertrouwensrelatie essentiële delen uitmaken van het proces. We kunnen concluderen dat moeilijk bereikbare groepen niet bestaan, enkel moeilijk bereikbare organisaties (De Visscher, 2018). Bekijk hieronder de rubriek ‘Mystery Visits' en de ‘7 B’s van toegankelijkheid’ waarin getuigenissen en aanbevelingen worden meegegeven om met elke B aan de slag te gaan.
“In de vereniging vroegen ze om mee op culturele uitstap te gaan. Maar ik wou dat niet omdat ik dat niet kon betalen. Ze zeiden dat er een UiTPAS was. Maar ik bleef tegen drempels stoten. Ik wist niet wat ik moest kiezen en hoe. Maar de vereniging bleef aandringen om mee te gaan. Ik ben uiteindelijk wel meegegaan. In het begin heb ik mij volledig afgeschermd. Maar stilaan bloeide ik open. Soms ging ik mee. Niet altijd uit interesse voor de voorstelling, maar voor het gezelschap. Ik voelde me op mijn gemak. Wat ik echt leerde was plannen, iets durven vragen, vragen waar ik mijn jas moest gaan hangen. Wat andere mensen makkelijk vinden, vond ik moeilijk. Uiteindelijk heb ik werk gevonden dankzij die basisvaardigheden. Want die vaardigheden heb ik thuis niet geleerd. Dat moet ik leren. Bijvoorbeeld assertief te zijn. Nu heb ik al 8 jaar werk, zonder onderbreking.”
Note: op deze webpagina werden vooral de stemmen van volwassenen meegenomen. Ben je benieuwd naar de drempels op vlak van vrije tijd die jongeren ervaren? Bekijk dan het adviesrapportover vrije tijd waar maatschappelijk kwetsbare jongeren aanbevelingen maken.
Mystery visits
In het kader van een tweedaagse vorming voor cultuuraanbieders gingen in oktober en november 2022 gingen twee Gentse verenigingen (SIVI en BMLIK: de Beweging van Mensen met een Laag Inkomen) langs bij het S.M.A.K. en LOD Muziektheater. We gingen niet zomaar langs, maar deden Mystery Visits. Mystery Visits is een methodiek bij sociaal onderzoek waarbij experten onaangekondigde bezoeken plannen om een bepaalde activiteit/dienstverlening te evalueren. Voor de evaluatie van het museumbezoek en de theatervoorstelling maakten we gebruik van de7 B’s van toegankelijkheid.
Benieuwd naar de cultuurbeleving van deze verenigingen tijdens de mystery visits?
Bekijk de meer op YouTube“Moderne kunst op zich is soms moeilijk om te vatten. Maar ik vond de interactie tussen de mensen van de verschillende verenigingen zeer goed. Iemand probeerde allerlei beeldjes te vinden in de voorwerpen die tentoongesteld werden. Anderen keken naar het geheel. Anderen liepen er heel rap door. Dat moet allemaal kunnen. Wat belangrijk is, is dat het achteraf besproken wordt. Dat er iets blijft hangen, dat het iets bijbrengt. Want zomaar naar een tentoonstelling gaan, heeft geen nut.” - groepswerker
De 7 B’s van toegankelijkheid
Bekend: De mate waarin het aanbod gekend is, ook bij mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Bied verschillende activiteiten op een laagdrempelige manier aan en maak het aanbod bekend in scholen.
- Ga langs bij ontmoetingsplaatsen in de buurt zoals armoedeverenigingen, CAWs, sociale kruideniers, jeugdcentra, buurtcentra ... en vertel over het aanbod.
- Organiseer ‘opendeurdagen’ in samenwerking met armoedeverenigingen en andere organisaties die maatschappelijk kwetsbare groepen bereiken.
“Ik dacht lang: ‘cultuur is niets voor mij!’ Maar dat was eigenlijk omdat ik het niet kende. Dankzij de groepsuitstappen van de vereniging voel ik mij op mijn gemak en veilig. Ik ging op 38-jarige leeftijd voor de eerste keer naar een opera. Het was heel spannend en eng, maar zo mooi. Nu durf ik meer en heb ik meer zelfvertrouwen.”
“Meerwaarde zou zijn, dat er af en toe iemand van zo'n organisatie, een maker van een toneelstuk, of een curator bijvoorbeeld of een helper van de curator van een museum bij ons eens zou komen om zaken uit te leggen. Op deze manier worden mensen enthousiast gemaakt om mee te gaan in groep.”- groepswerker
Betaalbaar: De mate waarin de prijs voor het aanbod (bv. inkom, materiaal, verzekering) een drempel vormt.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Communiceer open en duidelijk over kortingstarieven en de mogelijkheden tot flexibel betalen (bv. een afbetalingsplan voor het bekostigen van lidgeld of een abonnement).
- Stap in een structureel kortingssysteem (bv. de UiTPAS/A-Kaart/Paspartoe) en communiceer daar duidelijk over.
- Zorg ervoor dat mensen in armoede makkelijk en kosteloos een abonnement/cursus kunnen stopzetten.
- Installeer een UiTPAS-spaarzuil of afficheer een duidelijk zichtbare QR-code gelinkt aan het systeem. Zo kunnen pashouders punten sparen voor gratis vrijetijdsactiviteiten.
- Heb aandacht voor verdoken kosten. Zorg ervoor dat een drankje tijdens de activiteit inbegrepen is en/of zorg ervoor dat UiTPAS-punten ingezet kunnen worden voor een drankje tijdens of na de vrijetijdsactiviteit.
- Voor culturele cursussen/workshops:
- Communiceer open en duidelijk over alle kosten. Als cursisten aan het begin van het seizoen een overzicht van alle kosten krijgen, kunnen ze die beter budgetteren.
- Beperk kleding- en materiaalvoorschriften tot een minimum en voorzie een materiaalkast.
“Vroeger ging ik niet naar culturele activiteiten omdat ik rond moet komen met een beperkt inkomen. Als we met heel het gezin - we zijn met zeven - eens naar de cinema willen gaan dan maak ik altijd de rekening. Naar de cinema gaan komt overeen met 3 dagen eten. Dankzij het kansentarief gaan we nu 4 keer per jaar naar de film!”
“Enkele weken geleden wou ik graag naar een dansvoorstelling, maar op de affiche stond het kansentarief niet vermeld. Ik ben dan maar niet gegaan uit schrik dat ik de volle pot zou moeten betalen. Spijtig want achteraf hoorde ik van iemand dat je wel aan kansentarief binnen kon.”
"Wij zorgen er ook wel voor dat mensen voor, na, of tijdens het bezoek, tijdens een korte pauze samen iets kunnen drinken. Ondertussen kunnen we ook een aantal zaken bespreken. Het gaat niet alleen over die consumptie, maar ook over het contact. Over het bespreken van de activiteit die we net meegemaakt of gezien hebben.” - groepswerker
Bereikbaar: De mate waarin het aanbod fysiek, ruimtelijk en in de tijd toegankelijk is.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Denk kritisch na over de bereikbaarheid van je activiteit of organisatie, ook op vlak van het openbaar vervoer en bedenk oplossingen.
- Stem activiteiten af op de meest gangbare bus/treinuren, zodat iedereen (tijdig) aanwezig kan zijn en niemand vroeg moet vertrekken om de bus/trein te halen en communiceer hierover.
- Denk na over carpool-systemen of leg bussen in voor grote evenementen/activiteiten op moeilijk bereikbare locaties.
“Alleen zou ik nooit naar een museum of theatervoorstelling gaan. Ik ben moeilijk te been. Ik heb altijd iemand nodig die mij helpt om op de bus en af de bus te raken.”
“Wij werken dus ook met chauffeurs. Vooral voor de avondvoorstellingen omdat er dan geen openbaar vervoer meer is. Of in de winter, wanneer de mensen een lange baan te doen hebben in de stad, in de donkere, en de schrik die daarbij gepaard gaat. Of bij slecht weer…” - groepswerker
Beschikbaar: De mate waarin het aanbod voorhanden is en of er administratieve en andere drempels zijn zoals bv. online inschrijven.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Zorg ervoor dat activiteiten laagdrempelig worden aangeboden via een vrije instroom, zonder dat mensen vooraf (digitaal) moeten inschrijven.
- Bied activiteiten aan voor heel het gezin. Zorg dat kinderen ook welkom zijn.
- Zorg voor een outreachende werker, die geïnteresseerden introduceert in de organisatie/activiteit, en hen wegwijs maakt.
“Ik heb zelf geen computer of smartphone waardoor ik zelf onmogelijk tickets online kan aankopen.”
“Ik ben een alleenstaande mama met 3 kindjes. Ik ga bijna nooit naar avondactiviteiten omdat ik geen opvang heb voor de kinderen. Ik laat mijn kinderen trouwens niet graag achter bij vreemden. Ik neem ze liever mee. Kan er niet voor een kinderprogramma of een fijne speelhoek gezorgd worden?”
“Hoe kan ik nu kiezen naar welke voorstelling ik wil gaan binnen vier maanden? Binnen vier maanden kan mijn situatie er heel anders uitzien. Ik probeer deze week mijn problemen aan te pakken en dat vraagt al mijn energie. Ik kan mij trouwens niet permitteren om het geld dat ik vandaag nodig heb, uit te geven aan een voorstelling voor binnen vier maanden.”
Begrijpelijk: De mate waarin informatie over het aanbod en tijdens de activiteit duidelijk gepresenteerd wordt.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Bied informatie in verschillende talen aan. Werk eventueel met foto’s of pictogrammen.
- Zorg voor aangepaste (duidelijke, laagdrempelige, meertalige) communicatie. Vermijd jargon.
- Voorzie een duidelijk papieren overzicht over de activiteiten, en bespreek het aanbod met sociale partnerorganisaties.
“Ik zie door de bomen het bos niet meer. Ik krijg zoveel papieren in de brievenbus. Ik heb de moed niet meer om dat allemaal te lezen… Het goede aan de verenigingen is dat ze in de werkgroep cultuur maandelijks een aantal activiteiten in de kijker zetten die interessant of nieuw zijn, dat maakt het voor ons gemakkelijker om te kiezen!”
Culturele activiteiten vallen op het eerste zicht niet altijd in de smaak bij mensen die naar onze vereniging komen, en dat heeft dikwijls te maken met de moeilijke formuleringen. Bijvoorbeeld als onze mensen de informatie op de website lezen, is dat nooit uitnodigend genoeg om te komen. Dat is een serieuze drempel. Als je over kunst bezig bent, zit je dikwijls met een heel jargon, wat het moeilijk maakt om te verstaan.” - groepswerker
Bruikbaar: De mate waarin het aanbod aan ieders behoeften voldoet, met bijzondere aandacht voor de noden en wensen van mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Geef de mogelijkheid om het aanbod vrijblijvend uit te proberen, zonder inschrijving en zonder verplichtingen (via opendeurdagen of organiseer een aantal activiteiten op locatie bij een sociale partner).
- Bevraag de verwachtingen van maatschappelijk kwetsbare groepen. Doe aanpassingen en/of doe een warme doorverwijzing waar nodig.
- Heb aandacht voor (religieuze en culturele) waarden en normen binnen de organisatie. Doe aanpassingen waar nodig.
“Het groepsgebeuren vind ik belangrijk; samen naar een tentoonstelling gaan en met elkaar bespreken hoe iedereen kunst op zijn eigen manier ervaart, dat is het boeiende aan moderne kunst. De ene ziet daar iets in en jij probeert u in die andere persoon zijn plaats te stellen en kijkt of je datzelfde ziet. Of je kan misschien door iets anders te zien een aanvulling zijn op de kunstbeleving van de ander, en omgekeerd.”
“De kunstwerken zijn wel mooi, maar het probleem is dat ik daar geen uitleg bij krijg. Dat vind ik wel jammer. Om dergelijke tentoonstellingen bij te wonen vind ik het ideaal met een gids die uitleg geeft rondom het kunstwerk.”
Betrouwbaar: De mate waarin mensen zich goed voelen voor, tijdens, na de activiteit. Dit heeft invloed op de mate waarin er mentale drempels (zoals angst door vooroordelen) bestaan.
Adviezen Netwerk tegen Armoede
- Kijk kritisch naar de communicatie en marketing van de organisatie: Is die representatief voor heel de samenleving in al haar diversiteit? Is er een duidelijk antidiscriminatiebeleid?
- Zorg voor een warm welkom, en een vertrouwenspersoon.
- Zorg voor discretie over kansentarief aan de kassa.
- Hecht belang aan nazorg. Vraag regelmatig om feedback en doe ook iets met die feedback.
- Voor abonnees/clubleden/cursisten: vind de juiste balans: verwacht niet dat iedereen aanwezig is op elke activiteit, maar moedig wel op een vriendelijke en vrijblijvende manier aan om te komen. Check hoe het met iemand gaat wanneer men wegblijft.
“Mijn zoon ging naar de cinema, maar aan de kassa zat iemand die het kansentarief niet goed kende. Iedereen achter hem kon horen dat hij een verminderd tarief betaalt. Hij zakte in de grond van schaamte bij zijn vrienden. Nu wil hij de UiTPAS niet meer gebruiken.”
“De moed was mij de afgelopen weken echt in de schoenen gezonken. Ik kwam bijna niet buiten, maar toen ik het telefoontje kreeg dat er vanavond terug een kookactiviteit was en we visgerecht zouden maken, heb ik al mijn energie bij elkaar geraapt en toch gegaan. Achteraf had ik het gevoel dat mijn batterijen terug opgeladen waren.”