“Helaas is de World Social Justice Day van de Verenigde Naties van vandaag 20 februari een bittere ervaring voor meer dan 1,5 miljoen Belgen die op of onder de armoedegrens leven”, aldus algemeen coördinator Heidi Degerickx van het Netwerk tegen Armoede (Cijfers Statbel). Het Netwerk stelt samen met de 61 verenigingen waar mensen in armoede het woord nemen vast dat de sociale rechtvaardigheid in Vlaanderen en Brussel steeds meer afbrokkelt. De opeenvolgende crisissen maken het voor kwetsbare mensen steeds moeilijker om uit armoede te geraken en een menswaardig leven te leiden. Wonen is onbetaalbaar voor wie noodgedwongen moet huren. Voedselprijzen zijn 25% gestegen door de oorlog in Oekraïne. Schoolkosten namen exponentieel toe door de digitalisering tijdens en na de coronapandemie. De toegankelijkheid van gezondheidszorg staat onder druk nu steeds meer artsen weigeren zich te conventioneren en curatieve tandzorg een luxeproduct is geworden.

De realiteit voor mensen in armoede in 2022 was dat er steeds meer drempels en strengere voorwaarden waren voor sociale steun of rechtentoekenning. "Steeds opnieuw bewijzen dat je arm genoeg bent, je toch je best doet en dus recht hebt op een welbepaalde sociale steun, is afmattend. Daardoor haken mensen in diepe armoede soms af. Ze zijn moegetergd door dagelijks "eigen schuld, dikke bult" naar hun hoofd te krijgen”, zegt Heidi Degerickx.

Uit de jaarlijkse bevraging bij de 61 verenigingen van het Netwerk tegen Armoede blijkt dat de hulpvragen jaar na jaar stijgen. Waar overheid en dienstverlening tekortschieten en moeilijker (enkel digitaal of op afspraak) bereikbaar zijn, vinden mensen in kwetsbare positie wél de weg naar onze verenigingen en andere armoedeorganisaties. Die worden overstelpt met hulpvragen en noodkreten. De 61 verenigingen detecteren drie grote signalen over hun werking het voorbije jaar 2022. Samen bereiken ze zo’n 22.000 mensen in armoede.

De groep mensen in een kwetsbare positie wordt steeds groter, maar vooral ook diverser. De verenigingen kregen in 2022 meer mensen uit volgende doelgroepen over de vloer: alleenstaanden met kinderen, mensen met psychische problemen, mensen met een vluchtverhaal, mensen met migratieachtergrond, mensen die door de recente crisissen (corona-, energie- en nu koopkrachtcrisis) in de problemen geraakt zijn en “werkende armen”. De bezoekers uit de lagere middenklasse en “werkende armen” zijn wel aan het werk, maar houden hun zeer stressvolle armoedesituatie vaak verborgen. Heidi Degerickx: “Het is jammer dat de grote armoedeproblematiek pas onder de aandacht komt als ook de middenklasse getroffen wordt, zoals met de energie- of koopkrachtcrisis ten gevolge van de oorlog.” De bezoekers en leden van de verenigingen maken zich het meeste zorgen over hun huisvesting, en vooral het gebrek aan betaalbare huurwoningen, én hun energiefactuur, zeker nu 400.000 gezinnen het sociaal energietarief verliezen op 1 april. Ook inkomen, de onbereikbaarheid van (online) basisdiensten en eenzaamheid scoren hoog.

Door de oorlog in Oekraïne swingden de energiekosten de pan uit in 2022. Zelfs met een sociaal tarief voor gas en elektriciteit kregen veel meer mensen het hard te verduren. Een extra energiekost van gemiddeld 300 euro per jaar is een immens probleem voor wie al amper rondkomt. Door het sociaal tarief al vrij snel aan een grotere groep mensen met verhoogde tegemoetkoming toe te kennen, werd een sociaal bloedbad gelukkig vermeden. Helaas ontbreekt ook nu weer een langetermijnfocus om armoede voor de volgende generaties te vermijden. “Ondanks onze herhaalde vraag naar verankering van het uitgebreide sociaal tarief, bouwt de federale overheid de uitbreiding nu snel af zonder dat er een plan tot hervorming van dat sociaal tarief op tafel ligt”, zegt Heidi Degerickx. De energiepremie voor november-december 2022 werd daarentegen lineair aan iedereen zonder sociaal tarief toegekend, en nog eens verlengd voor januari-maart 2023. De energieprijzen zijn intussen al terug gedaald naar een niveau waar miljoenen mensen die steun niet meer nodig hebben. “Onbegrijpelijk als het gaat over sociale rechtvaardigheid. Intussen hebben heel wat burgers aangegeven dat ze die energiepremie zelfs niet willen. Een aantal mensen is dan zelf maar beginnen rechtvaardig te herverdelen, op aanmoediging van o.a. Ecopower. Ze hebben hun energiepremie gestort aan het Netwerk en de lokale verenigingen om mensen te ondersteunen die het écht nodig hebben. Laat ons hopen dat het een voorbeeld voor beleidsmakers is over wat sociale rechtvaardigheid is of kan zijn”, aldus Heidi Degerickx.

Tegenover de verhoogde aandacht voor armoede in de media en het publieke debat staan helaas een verdere versnippering van het armoedebeleid en een verhoogde individualisering van het armoedeprobleem. Buitenstaanders leggen het probleem bij de mensen in armoede zelf en hebben geen oog voor de complexe uitsluitingsmechanismen. Louter projectmiddelen en kortstondige injecties van armoedeprojecten, zoals lege brooddozen op school vullen en de activering van sociale huurders, helpen het recht op onderwijs, werk en wonen voor elke mens helemaal niet te realiseren. Heel wat bevoegdheden zijn doorgeschoven van hogere overheden naar lokale besturen, vaak zonder de nodige structurele middelen. Die lokale besturen worden overbevraagd en schuiven de werklast vaak door naar organisaties in het lokale middenveld. Die gaan op hun beurt noodgedwongen met elkaar in concurrentie en verzorgen voor een habbekrats eerstelijnsdienstverlening voor een korte periode. Hun personeels- en werkingsmiddelen werden het voorbije jaar niet geïndexeerd ondanks een verplichte indexering van de lonen van 12%. Armoedeorganisaties staan nu allemaal zelf voor grote financiële problemen. De beperkte structurele werkingsmiddelen van de verenigingen van het Netwerk tegen Armoede volstaan niet om de kernopdracht van participatie en dialoog van mensen in armoede aan beleid en de brede samenleving op een aanvaardbare manier waar te maken. De verdere decentralisatie naar het lokale niveau hypothekeert de mate waarin burgers geholpen worden. Of hun grondrechten gegarandeerd zijn en hoe, verschilt steeds sterker van bestuur tot bestuur. Toegang tot je rechten zou niet mogen afhangen van je woonplaats. De meeste verenigingen van het Netwerk tegen Armoede (bijna drievierde) hebben interesse om een lokale armoedetoets uit te voeren. Door de steeds grotere verantwoordelijkheid van lokale besturen in het armoedebeleid is het cruciaal dat ze lokale armoedeorganisaties betrekken.

Het Netwerk tegen Armoede en de 61 verenigingen waar mensen in armoede het woord nemen zijn erkend door het Armoededecreet sinds 2003. Na 20 jaar is de strijd tegen armoede en vóór mensenrechten en sociale rechtvaardigheid nog steeds broodnodig. Op het Toekomstcongres van 8 juni blikken het Netwerk tegen Armoede en de verenigingen terug en kijken ze ook vooruit met de uitdagingen die er nog zijn op het vlak van armoedebestrijding.

De verenigingen formuleerden voor de diverse beleidsniveaus en overheden verschillende aanbevelingen in de eindejaarsbevraging:

• Vlaamse Regering: meer betaalbare (sociale) woningen en een lagere energiefactuur met extra inspanningen voor eigenaars van private huurwoningen - maak komaf met de steeds strengere voorwaarden voor sociale woningen zoals lokale binding, taal, tewerkstelling … - een maximumfactuur in het secundair onderwijs en digitalisering op maat van alle leerlingen - maak werk van werkbaar werk - een hogere sociale toeslag en volwaardige indexering in het Groeipakket om de strijd tegen kinderarmoede te versterken - cultuur makkelijker toegankelijk maken voor mensen in armoede en zorgen voor meer toeleiding naar cultuur.
• Federale regering: automatische rechtentoekenning in zoveel mogelijk levensdomeinen - trek de laagste inkomens op tot boven de armoedegrens - maak prioriteit van de opvangcrisis en een rechtvaardig asielbeleid - zorg voor structurele verankering van het sociaal tarief voor elektriciteit en aardgas - pas lagere tarieven voor openbaar vervoer toe - grondige aanpak van de schuldenindustrie, van collectief schuldbeheer over incassobureaus tot deurwaarders.
• Brusselse regering: meer betaalbare (sociale) woningen in de hoofdstad, strenger optreden tegen leegstand en blokkering van de huurprijzen - betere ondersteuning en opvolging van dak-en thuislozen, mensen zonder papieren … - meer inzetten op het dichten van de digitale kloof en toegankelijker maken van de (eerstelijns)dienstverlening.
• Lokale besturen: laagdrempeliger en toegankelijker dienstverlening via het GeÏntegreerd Breed Onthaal - aandacht voor de meest kwetsbare doelgroepen binnen nieuwe woningmaatschappijen - meer inzetten op sociale huisvesting en het halen van het Bindend Sociaal Objectief - lokale armoedetoets voor beleidsplannen - blijven inzetten op participatie van mensen in armoede en hun lokale verenigingen - minder voorwaardelijkheid bij hulpverlening.