Het Vlaams Netwerk tegen Armoede en het Belgisch Netwerk Armoedebestrijding (BAPN) vrezen dat het nieuwe federale regeerakkoord meer mensen dieper in de armoede zal duwen. De besparing van 2,8 miljard euro op de sociale zekerheid zal de koopkracht van mensen in armoede aantasten en haalt de sociale bescherming onderuit.

“Elke persoon in armoede is en blijft er één te veel. Iedereen heeft recht op een menswaardig leven”, staat te lezen in de eerste paragraaf van het hoofdstuk Armoedebestrijding van het federaal regeerakkoord. Daarvoor zal de regering twee grote hefbomen gebruiken: werk en controle, zodat “armoedebeleid zich kan focussen op zij die niet kúnnen werken en hulpbehoevend zijn”. Daarmee wordt de toon meteen gezet. We maakten samen een analyse van het federaal regeerakkoord en publiceerden deze op 25/2/2025 op DeWereldMorgen.be.

De beperking van de werkloosheid in de tijd zal de kansen doen afnemen van mensen in hun zoektocht naar werk en hen richting OCMW en een leefloon drijven. Daarnaast zorgt de besparing van twee derde op de middelen voor een uitholling van de welvaartsenveloppe. De welvaartsenveloppe beschermt mensen in de laagste inkomenscategorieën en beperkt de kloof tussen uitkeringen en de armoedegrens.

Volgens het federaal regeerakkoord dient ‘een job als cruciale dam tegen armoede’ en ‘lonen kwalitatieve jobs en leiden ze uiteindelijk tot duurzame tewerkstelling’. Dat klopt zeker, al moeten we meteen de randbemerking maken dat werk geen automatische hefboom uit armoede is. Wie werkt, heeft in België 4,7 procent kans om in armoede terecht te komen.

Het regeerakkoord gaat voorbij aan de complexe realiteit van de arbeidsmarkt. Werknemers met laaggeschoolde profielen, in een deeltijdse job of verschillende (flexi-)jobs vormen het grootste deel van de werkende armen. Door de uitbreiding van het regime van flexijobs, het mogelijke verbod op nachtwerk en nog een aantal andere maatregelen vrezen we echter dat dit aantal nog zal stijgen. De tekst gaat bovendien voorbij aan de veel complexere realiteit van de arbeidsmarkt met mensen die werk zoeken en vinden in onaangepaste en slechtverloonde jobs, met deeltijdse tewerkstelling en tijdelijke/interimcontracten.

In de arbeidsmarkt is discriminatie dagelijkse kost, op basis van leeftijd, afkomst, gender, beperking, scholingsgraad, handicap, ziekte. Mensen ervaren een mix van sociale uitsluitingen op het vlak van huisvesting, gezondheid, financiële problemen, kinderopvang en sociaal netwerk. Daardoor is werk vinden en behouden helemaal geen evidentie. De beperking van de werkloosheid in de tijd veronderstelt verkeerdelijk dat mensen daardoor daadwerkelijk aan werk zouden geraken.

De beperking van de werkloosheid in de tijd zal mensen in een kwetsbare positie nog verder wegduwen van de arbeidsmarkt en net extra drempels opwerpen in de zoektocht naar werk. De weg vooruit is daarentegen het begeleiden en opleiden naar fatsoenlijk werk, met een waardig loon, betaalbare en kwaliteitsvolle kinderopvang, een degelijk vervoersnetwerk en een uitbreiding van de aanvullende uitkeringen en steunmaatregelen tot werkenden met een laag loon. Dat is onnoemelijk efficiënter om mensen naar de arbeidsmarkt te leiden.

“Voor mij was financiële stabiliteit heel belangrijk. Zonder die zekerheid had ik niet de mentale ruimte om de stappen te zetten die nodig waren om te kunnen gaan werken. Ik moest op zoek naar een betere woning, werken aan mijn sociaal isolement, aan mijn zelfvertrouwen … Als je uitkering dan heel onzeker of te laag is, gaat dat niet. Dan ben je puur bezig met overleven.”

Mensen die hun werk verliezen, zouden kunnen rekenen op een hogere uitkering in het begin van hun werkloosheidsperiode, stelt het federaal regeerakkoord. De studie van de effecten van de inperkingen in de inschakelingsuitkeringen heeft al aangetoond dat zulke maatregelen geen impact hebben op de uitstroom naar werk voor laaggeschoolden.

Een OESO-rapport van juni 2022 laat zien hoe de invoering van de versterkte degressiviteit van de werkloosheidsuitkeringen niet heeft geleid tot hogere tewerkstelling. Door de extra drempels in de zoektocht naar werk zullen de maatregelen van de federale regering in de praktijk leiden tot meer aanvragen tot leefloon, de overgang naar een ziekte-uitkering en/of een grotere afhankelijkheid van een partner.

De beperking van de werkloosheid in de tijd zal mensen wegduwen uit de sociale zekerheid naar de sociale bijstand. Een aantal mensen zal gaan aankloppen bij het OCMW. Het OCMW is een laatste reddingsboei, waar mensen helemaal niet naar uitkijken. Bovendien zijn OCMW’s niet gespecialiseerd in de begeleiding naar werk. Dat zorgt dus voor een nieuwe drempel in de zoektocht naar werk.

De zoektocht naar werk komt zo nog extra onder druk te staan. Het is onduidelijk wie je verder zal begeleiden naar werk. Zal de werkzoekende nog bij VDAB op begeleiding naar werk kunnen rekenen? Is iemand dan aangewezen op de dienstverlening van OCMW of verdwijnt die van de radar?

Naast werk zet het federaal regeerakkoord in op controle. Sociale rechten worden steeds meer gekoppeld aan voorwaarden in de zoektocht naar werk met strengere controles en sancties voor werkzoekenden en langdurig zieken. Wie niet voldoet aan de voorwaarden, krijgt een sanctie en ziet zijn rechten tijdelijk of definitief geschorst worden.

Het regeerakkoord bulkt van de tegenstellingen tussen zij die hulp verdienen en de anderen
De belangrijkste voorwaarde is activering. Wie recht heeft op een uitkering, zal werk moeten zoeken, anders vervalt diens recht. Alle rechthebbenden op een leefloon zullen nu ook verplicht een Geïndividualiseerd Project voor Maatschappelijke Integratie (GPMI) moeten aangaan. Het GPMI was in eerste instantie bedoeld als begeleidingsinstrument, maar wordt des te meer een administratieve, zelfs louter technische voorwaarde voor het leefloon.

Maar tegen de tijd dat iemand geactiveerd wordt, heeft die persoon al jaren van controle, obstakels, vallen en opstaan, en veroordelende blikken achter de rug. Jarenlang bezig zijn met overleven, worstelen met fysieke en mentale gezondheidsproblemen die armoede veroorzaken, vechten om uit de schulden te geraken, kinderen opvoeden in onmenselijke omstandigheden.

De tekst van het regeerakkoord bulkt van de tegenstellingen tussen zij die werken, zij die hulp verdienen en de anderen. Die ‘anderen’ worden gezien als mensen die niet actief genoeg naar werk zoeken, als ‘profiteurs’ en ‘luieriken’ die in de hangmat van de sociale zekerheid hangen.

De federale regering zal de controle versterken om ervoor te zorgen dat deze ‘derderangsburgers’ geen cent te veel betaald krijgen. Dat terwijl uit recente cijfers blijkt dat er slechts een heel klein percentage sociale fraude is.

De regering zal investeren in het sensibiliseren van eerstelijnsactoren om misbruiken van Dringende Medische Hulp tegen te gaan. Het blijkt echter dat 80 à 90 procent van de mensen zonder wettig verblijf die er recht op hebben het gewoon niet aanvragen.

Wie volgens de federale regering de uitkering niet gebruikt voor dagelijkse basisbehoeften, zal mogelijks een deel van het inkomen rechtstreeks in alternatieve vormen krijgen. Denk hierbij aan voedselbonnen, bonnen voor kledij voor de kinderen of de rechtstreekse betaling van de schoolfactuur door de uitkeringsinstelling. Dat tast de koopkracht en het beperkte gezinsbudget van mensen in armoede aan, net als hun keuzevrijheid om sociale toeslagen en bijslagen vrij te besteden en te beschouwen als een deel van het algemene gezinsinkomen.

“Als mijn kind dan nieuwe schoenen nodig heeft, maar de elektriciteitsrekening ligt er ook nog. Wat moet ik dan kiezen om eerst te betalen? Als ik mijn elektriciteit niet betaal, kan de maatschappij een signaal geven aan de lokale overheid dat ik een betalingsachterstand heb. Maar moet ik dan mijn kind met kapotte schoenen naar school sturen? Dan wordt hij daar gepest en gaat de school misschien aan de alarmbel trekken. Welke keuze je dan ook maakt, je loopt sowieso het risico om een deel van je inkomen te verliezen.”

Naast een moeilijke financiële positie ervaren mensen in armoede een maatschappelijk stigma. Velen worden geconfronteerd met negatieve vooroordelen en aannames die hun persoonlijke en professionele leven beïnvloeden. Dat leidt tot gevoelens van schaamte, schuld en sociale isolatie. We zien de laatste decennia opnieuw een verschuiving van armoede als een maatschappelijk probleem naar het individuele schuldmodel. Armoede wordt steeds meer gezien als een individuele verantwoordelijkheid en niet als een structureel probleem.

Het federale regeerakkoord creëert A- en B-burgers. Zo moeten nieuwkomers bijvoorbeeld vijf jaar wachten voor ze recht hebben op een leefloon. Dat terwijl het leefloon het allerlaatste vangnet in onze sociale zekerheid is. Door deze maatregel in te voeren, duwt de federale overheid nieuwkomers in een zeer precaire financiële situatie waar ze moeilijk uit kunnen geraken. Een leefloon is net het steuntje in de rug voor mensen om hun leven in België uit te bouwen en zo actief aan de maatschappij bij te dragen. Het helpt hen niet financieel kopje-onder te gaan in hun zoektocht naar een woning en werk.

“Ik hoor weleens dat mensen die niet werken of in armoede leven, lui zijn. Dat deze mensen leven op de kosten van de staat, op de kosten van de belastingbetaler. Er zijn mensen die dat ook rechtstreeks in je gezicht zeggen. Maar wij zijn niet lui, wij zijn geen profiteurs; mits de juiste begeleiding en kansen kunnen wij bouwen aan een toekomst.”

Armoede is een multidimensionaal probleem, maar in de eerste plaats een financieel probleem. Uitkeringen boven de armoedegrens en hogere minimumlonen zorgen voor voldoende financiële middelen voor mensen in werkloosheid en mensen die werken, om te voorzien in hun levensonderhoud.

De komende jaren zal de armoede hoogstwaarschijnlijk toenemen en verdiepen door de uitholling van de welvaartsenveloppe, de zwaarste besparingen in de sociale zekerheid en de bevriezing van de verhoging van de laagste inkomens tot of boven de armoedegrens.

Door strengere voorwaarden voor sociale rechten en de uitsluiting van bepaalde groepen in de samenleving van deze rechten, creëert de federale regering eerste- en tweederangsburgers binnen de Belgische bevolking. Daarnaast ligt de focus op controle en sanctionering van iedereen die gebruikmaakt van deze rechten in plaats van in te zetten op automatische rechtentoekenning en de toegankelijkheid van sociale diensten. Zo kan elke rechthebbende zijn of haar rechten opnemen.

De beperking van de werkloosheid in de tijd, maar ook de verhoogde druk op werkzoekenden in activeringstrajecten via financiële straffen zullen contraproductief werken. Financiële onzekerheid zal de afstand tot de arbeidsmarkt vergroten en het risico op armoede verdiepen.

Om meer mensen aan het werk te krijgen, is een bredere kijk nodig op de cruciale randvoorwaarden die mensen in staat stellen om werk te vinden en te behouden. Daarvoor is niet enkel een bestraffend beleid nodig, maar eerder een aanvullend en ondersteunend beleid. Mensen in armoede zijn nu al dagelijks bezig met overleven, soms een leven lang. Het nieuwe federaal regeerakkoord geeft hen en hun kinderen helaas weinig toekomstperspectief.