Ergens deel van uitmaken, jezelf kunnen zijn, jezelf ontwikkelen en ontdekken, kunnen ontspannen ... zijn diepmenselijke noden en dragen bij tot een gelukkig leven. Ook mensen in armoede hebben het recht om zelf invulling te geven aan hun eigen tijd. Al te vaak treden hulp- en dienstverleners, maar evengoed beleidsmakers, moraliserend op, en schrijven zij éénzijdig voor ‘wat goed is voor de armen’. Een terugkerend vooroordeel is dat mensen in armoede ‘maar moeten aannemen wat ze kunnen krijgen’. Dit terwijl keuzevrijheid en autonomie net belangrijke ingrediënten zijn voor volwaardige maatschappelijke participatie.

2.1 Aandacht voor goede toeleiding

Participatie ontstaat niet vanzelf. Voorrangssystemen, sociale tarieven en financiële steun dragen weliswaar bij tot de betaalbaarheid, maar nemen geen drempels weg inzake begrijpbaarheid, betrouwbaarheid, bereikbaarheid.

Toeleiding, begeleiding, ondersteuning op maat en warme doorverwijzing zijn essentiële sleutels om deuren écht te openen voor kwetsbare groepen. Beleid dat geen rekening houdt met praktische en mentale drempels werkt tegen mensen in armoede: zij worden geculpabiliseerd omdat ze niet ingaan op een aanbod ‘dat net voor hen werd ontworpen’ …

Digitalisering zet zich door met rasse schreden in alle geledingen van de samenleving. Mensen in armoede moeten kunnen blijven rekenen op ‘fysieke’ bereikbaarheid van diensten. Daarnaast is het volwaardig meenemen van kwetsbare groepen in de digitale transitie een absolute beleidsprioriteit om verdere dualisering tegen te gaan.

Aangejaagd door ‘de fetisj van de vermaatschappelijking’ (het mobiliseren van het menselijk kapitaal in de samenleving) zien we steeds meer hoe vrijwilligers in allerlei, vaak goedbedoelde, buddy-systemen worden ingeschakeld in schuldhulpverlening, integratietrajecten … met het risico dat mensen verstoken blijven van de professionele hulp die ze echt nodig hebben.

2.2 Structurele inzet van brugfiguren

In steeds meer Vlaamse steden en gemeenten worden brugfiguren ingezet, veelal op de domeinen onderwijs en welzijn. Die brugfiguren maken de verbinding tussen kwetsbare gezinnen en de samenleving. Successleutels zijn de neutrale en autonome positie, de informele en persoonlijke aanpak en bereikbaarheid, de aanklampende en onvoorwaardelijke basishouding en inzicht in armoede, bijvoorbeeld door armoede-ervaring te hebben (zoals in tandemwerkingen vaak het geval is). Brugfiguren werken pro-actief, outreachend en intersectoraal (onderwijs, inkomen, gezondheid, wonen, vrije tijd …).

Projecten en experimenten, zowel in landelijke als in grootstedelijke context, leveren een schat aan inzichten en ervaringen, goede praktijken en leerpunten op in de strijd tegen onderbescherming. Het is hoog tijd dat projecten verduurzamen en dat de brugfiguren een structurele plek en rol krijgen in het beleid.

2.3 Verenigingen Waar Armen Het Woord Nemen als brugorganisatie

Door de voortdurende uitsluiting van mensen in armoede groeit er een diepe kloof tussen mensen in armoede en de rest van de samenleving. Dit heeft als effect dat mensen die niet in armoede opgroeien of leven, grotendeels onbekend blijven met de dagelijkse realiteit van armoede. Bovendien is het ook zo dat mensen in armoede zich moeilijk of niet kunnen inleven in het perspectief van de samenleving.

Verenigingen Waar Armen Het Woord Nemen spelen een belangrijke rol in het overbruggen van de missing link:

• in de ontmoeting van armen en niet-armen, door samen ‘vereniging te zijn’
• in het vormingswerk in de vereniging waar mensen versterkt worden in hun kennis rond rechten, hulp- en dienstverlening, maatschappelijke problemen, politieke en sociale structuren van onze samenleving ...
• in externe vormingen over armoedethema’s door onze mensen zelf aan scholen, diensten, politici, overheden, bedrijven ..
• door in dialoog tussen oplossingsactoren en mensen in armoede te zoeken naar oplossingen voor drempels en uitsluiting.

Louter compenserende maatregelen veranderen niets wezenlijks aan de uitsluitingsmechanismen, ook de structuren moeten aangepakt worden.

Mensen in armoede moeten daarom de kans krijgen om mee beleid te maken, aanbod en hulpverleningstrajecten te ontwerpen. Zij moeten kunnen groeien van passieve gebruikers tot actieve makers van de samenleving, waarbij ze ook hun visie en oplossingen mogen inbrengen.

3.1 Systemen en instrumenten die we samen ontwerpen, zijn het meest effectief omdat ze rekening houden met de leefwereld en de binnenkant van armoede

Zo zijn bij de ontwikkeling van de UiTPAS het Netwerk en twee Verenigingen Waar Armen het Woord Nemen nauw betrokken geweest. De UiTPAS is gebaseerd op de lokale kansenpas van Aalst. In 2012 startte een proefproject in de regio Lede, Aalst, Erpe-Mere en Haaltert. Dit was een nauwe samenwerking met mensen in armoede en verenigingen. Er werd geluisterd naar wat beter of anders moest. Later werden nieuwe proefregio's toegevoegd en evalueerden we samen welke nieuwe moeilijkheden en kansen zich aandienden. Ondertussen is de UiTPAS op Vlaams niveau een feit en blijven steeds nieuwe regio’s zich aansluiten.

Pluspunten:

• de participatieve ontwikkeling van de UiTPAS
• Het is belangrijk dat mensen in armoede van bij het begin betrokken worden bij participatief programmeren.

Een ander voorbeeld zijn de werk-welzijnstrajecten (W²) gebaseerd op het toenmalige ESF-project WAW-traject. Daarbij ontwikkelde de Vierdewereldgroep Mensen voor Mensen samen met partners een geïntegreerde aanpak van werk, armoede en welzijn vanuit de ervaringen van mensen in armoede. De werk-welzijnstrajecten zijn op dit moment structureel ingebed binnen de werking van VDAB. Door mensen in armoede individueel en op maat te ondersteunen bij het wegwerken van drempels op vlak van zowel welzijn als werk, worden duurzame tewerkstelling en zinvolle maatschappelijke participatie mogelijk gemaakt.

3.2 Meer politieke vertegenwoordiging van mensen in armoede en zeggenschap in de ruime samenleving

‘De stem van mensen in armoede klinkt veel minder door in het publieke discours. Hun boodschappen blijven te vaak onopgemerkt of worden makkelijk aan de kant geschoven. Daardoor blijven de belangen, problemen en oplossingen zoals onze mensen ze zelf ervaren en benoemen, ondervertegenwoordigd bij het bepalen van beleidsdoelstellingen en verdelen van budgetten. Er wordt vaker over dan met hen gesproken’.

Ook in de aanpak van de coronacrisis had/heeft het beleid te weinig oor naar de bekommernissen van mensen in armoede: financiële steunmaatregelen met te hoge drempels en voorwaarden, moeilijk begrijpbare overheidscommunicatie, verbodsbepalingen die geen rekening houden met leefomstandigheden.

De Vlaamse Regering schaft de opkomstplicht af bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen en benoemt dit als een ‘versterking van de lokale democratie’. Bij de volgende gemeenteraads- en provincieverkiezingen in 2024 zijn burgers niet langer verplicht om naar het stembureau te gaan. Wetenschappers toonden echter aan hoe dat in andere landen uitdraait op ongelijke participatie vanwege de meest kwetsbare groepen: het gaan stemmen neemt immers steeds toe naarmate de sociale positie van de persoon verbetert. Corrigerende acties en maatregelen dringen zich dus op opdat de ongelijke deelname aan het politieke debat niet verder toeneemt.

3.3 Het gebrek aan erkenning, participatie en medezeggenschap in de hulp- en dienstverlening waarmee mensen in armoede in aanraking komen

Door een combinatie van besparingen, tijdsdruk en heersende opvattingen over zorg en welzijn hebben hulp- en dienstverleners te weinig ruimte om een participatieve relatie uit te bouwen samen met hulpvrager. Dat is heel jammer, want het is ongelooflijk belangrijk dat hulpverlening niet de invulling krijgt van een rechtlijnig parcours. Ruimte en vertrouwen zijn essentieel om de mens achter de hulpvraag te leren kennen en ook zijn binnenkant aan bod te laten komen. Zo kan hij groeien tot een actieve partner in het traject die zijn eigen ervaringen en perspectieven naar voren mag brengen.